پيامك؛ بايدها و نبايدها(1)

يكي از رسانه هاي نوپيدا در عصر حاضر، تلفن‌هاي همراه است كه داراي كارآيي‌هاي متنوع ارتباطي به ويژه كاربرد پيام‌رساني و پيام‌گيري است كه معمولاً با عنوان اس. ام. اس. يا پيامك از آن ياد مي‌شود. اين رسانه داراي ويژگي فراوان است؛ مانند؛
1. سرعت نسبي كارآيي آن؛
2. دسترسي دائم به آن؛
3. فراگيري مخاطبان در ميان تمام اقشار و لايه‌هاي اجتماعي؛
4. خصوصي و غير دولتي بودن؛
5. فردي بودن (عمومي نبودن)؛
6. ماندگاري پيام‌ها.
افزون بر اينها، زبان پيام ها از لحاظ ادبي شايان تأمل و توجه است؛ مانند ايجاز و اختصار، استفاده از زبان محاوره، و به كارگيري خلاقيت در نوشتن پيام‌ها كه گاه با انواع استعاره‌ها، تشبيهات و كنايه‌ها عجين است و گاه در قالب شعر، طنز و لطيفه مي‌آيد.
از اين مقدمه مي‌توان نتيجه گرفت كه پيامك به عنوان وسيله ارتباطي مدرن و نوظهور مي‌تواند به خوبي در نقش رسانه‌اي تأثيرگذار ظاهر شود و با كاركردهاي مهم همچون ايجاد ارتباط انساني، پيام‌رساني، سرعت عمل در اطلاع رساني به موقع، سريع و تأثيرگذار در تمام زمينه هاي اجتماعي، سياسي، فرهنگي و... از آن استفاده كرد و همه اين موارد در گرو نوع نگاه و شيوه هدايتي متوليان امور به اين پديده اجتماعي است.
اما عكس اين كاركردها را هم مي‌توان در نظر گرفت، به اين گونه كه از پيامك‌ها در جهت مردم‌آزاري، هتك حرمت شخصيت‌هاي حقيقي و حقوقي، ايجاد فضاي تنش و تشويش اذهان عمومي، تضعيف باورهاي ديني و ملي مردم و از همه مهم‌تر، نقض حريم خصوصي شهروندان استفاده كرد. متأسفانه امروزه دريافت پيام‌هاي كوتاه غيراخلاقي از طريق تلفن همراه تقريباً به يك امر عادي مبدل شده و گويا دست‌هايي در كار است تا شكستن حريم‌هاي عرفي و اخلاقي جامعه را به وسيله پيامك در كشورمان نهادينه كند! و البته در سايه نبود قوانين بازدارنده، اين امر به شيوه اي لجام گسيخته در حال گسترش است. از اين رو، مي‌توان ادعا كرد پيامك در ايران از كاركرد اصلي خود كه انتقال پيام شخصي و خصوصي است، خارج شده و كاركردي ثانوي، و چه بسا بيشتر از كاركرد نخست، پيدا كرده است.
آنچه مهم جلوه مي‌كند و نوشتار حاضر پي‌گير آن است، اين است كه ارسال پيامك، فعل اختياري است. از اين رو، مانند ديگر افعال انسان مي‌تواند به عنوان موضوع احكام فقهي و اخلاقي قرار گيرد و بررسي شود و حكم وجوب يا حرمت و مانند آن را بر آن مترتب ساخت و يا بر شايسته و ناشايست بودن آنها حكم كرد كه اين مباحث را به اختصار در اين نوشتار در قالب بايدها و نبايدها مطرح خواهيم كرد. مراد از بايدها، وجوب و استحباب و هر امر بايسته و شايسته و مراد از نبايدها، امور ممنوع و ناشايست است. به بياني ديگر، ما به كاربردهاي مشروع و نامشروع پيامك و ديدگاه فقهي و اخلاقي مي پردازيم.
بايدها و شايسته‌ها

1. صله رحم
 

زندگي در عصري كه عصر مدرنيسم و صنعت نام گرفته و دوران گذار خود را طي مي‌كند و زندگي در كلان شهرهاي امروزي كه حتي آمد و شد در آن با سهولت ممكن نيست، لوازمي دارد كه يكي از آنها قرباني شدن روابط انساني، به ويژه ديد و بازديد و صلح رحم است. افزون بر مشكل بودن ارتباط چهره به چهره به سبب دوري بستگان، مشكلات ديگري مانند ناسازگاري برخي از بستگان، صله رحم را تهديد مي‌كند و چه بسا افراد خانواده سال‌ها با هم قطع ارتباط كنند و همچون بيگانه تنها خاطره‌اي از هم داشته باشند. يكي از كاربردهاي شايسته و بايسته براي كاهش اين آسيب اجتماعي، استفاده از پيامك براي صله رحم است كه با بهره‌گيري از اين رسانه مي‌توان به اين وظيفه شرعي عمل كرد؛ هر چند با ارسال «سلام» باشد؛ چنان كه پيامبر اكرم(ص) فرمود:
«صلوا أرحامك و لو بسلامٍ)؛ (1) صله رحم كنيد اگرچه با يك سلام باشد».
در اينجا مناسب است كه استفتائي درباره صله رحم را نيز نقل كنيم:
پرسش: برادري دارم كه اعتقادي به احكام شرعي ندارد و به خيلي از علما توهين مي‌كند و از نظر مالي نيز مقيد به نحوه تحصيل درآمد نيست. آيا اجازه دارم رابطه‌ام را با او قطع كنم؟ چون ادامه ارتباط براي فرزندانم به علت استفاده وي از ماهواره و ديگر منكرات، خطرناك است؟
پاسخ: قطع رحم حرام است، ولي صله رحم منحصر در ديد و بازديد نيست، بلكه از راه‌هاي ديگر (مانند تلفن، نامه و امثال آن) نيز محقق مي شود.(2)
با توجه به پاسخ‌ مقام معظم رهبري، مي‌توان نتيجه گرفت كه اگر گاهي صله رحم حضوري، پيامدهاي منفي داشت، مي‌توان با وسايل ارتباطي ديگر از جمله ارسال پيامك، هم صله رحم كرد و هم دچار عواقب منفي آن نشد.

2. شوخي و لطيفه‌هاي مشروع
 

يكي از شايع‌ترين استفاده‌هاي پيامك‌ها، ارسال و دريافت طنزها و لطيفه‌ها در موضوع‌هاي گوناگون است. طنز، شوخي و لطيفه نقش مهمي در التيام بخشيدن به خستگي اعصاب و روان، به ويژه در خلال امور روزمره دارد و پيام‌هاي كوتاه نيز به سبب فراهم ساختن زنگ تفريحي كوتاه در خلال كار روزانه، طرف‌داران فراواني دارند. شوخي و مزاح، امري مباح و جايز و حتي گاهي اوقات لازم است و معصومان(ع) نه تنها اصل آن را نهي نكرده‌اند بلكه خود نيز به مزاح كردن با مردم مي‌پرداختند و مردم را هم به آن سفارش مي‌كردند.
نقل شده است: مردي اعرابي به ديدن رسول خدا(ص) مي‌آمد و برايش هديه مي‌آورد و همان‌جا به عنوان شوخي مي‌گفت: پول هديه ما را مرحمت كن. رسول خدا(ص) هم مي‌خنديد. آن حضرت وقتي اندوهناك مي شد، مي‌فرمود: اعرابي چه شد؟ كاش مي‌آمد!(3)
يكي از ياران امام صادق(ع) مي‌گويد: آن حضرت به من فرمود: شوخي كردنتان با يكديگر چطور است؟ عرض كردم: خيلي كم است. فرمود: چرا با هم شوخي نمي‌كنيد؟ شوخي، از خوش‌اخلاقي است و تو با شوخي مي‌تواني در برادر مسلمانت مسرّتي ايجاد كني. رسول خدا(ص) همواره با اشخاص شوخي مي‌كرد و مي‌خواست بدين وسيله آنان را مسرور سازد.(4)
اما آنچه مهم است، روش و چگونگي شوخي و مزاح است كه دين مبين اسلام چگونگي و شيوه هاي آن را بيان كرده است؛ مانند آنكه نبايد شوخي همراه دروغ، ناسزا گفتن، مسخره كردن ديگران، تحقير و بي‌ارج كردن مردم و ارزش‌ها و ... باشد. از امام صادق(ع) روايت شده است كه فرمود: هيچ مؤمني نيست، مگر اينكه از شوخي بهره‌اي دارد. رسول‌الله(ص) هم با اشخاص شوخي مي‌كرد، ولي در شوخي‌هايش جز حق نمي‌گفت و(5)
راوي مي‌گويد: از امام باقر(ع) شنيدم كه مي‌فرمود: خداوند عزوجل شوخي كردنِ عاري از فحش و گفتار بد را ميان مردم دوست دارد.(6)

3. بي‌اعتنايي به پيامك‌هاي نامشروع
 

محتواي بسياري از پيامك‌هايي كه ميان مردم رد و بدل مي‌شود، طنزهاي بيهوده، بي‌معني و يا كم معني است كه از هرگونه اثر خوب بر روي روان گيرندگان پيام به دور است و به گونه‌اي مصداق هرزه‌گويي و لغو به شمار مي‌رود و همان‌گونه كه نوشتن و ارسال آنها عاري از هر گونه فايده عقلاني است، خواندن آن نيز چنين است. گاه برخي از آن پيامك‌ها داراي مضمون غيراخلاقي و نامشروع است و به گونه‌اي با آبروي مردم ارتباط دارد و يا ارزش‌هاي ديني را نشانه رفته است. در اين موارد، وظيفه هر مسلمان و مؤمني است كه شيوه بندگان خداوند را در پيش بگيرد و در برابر اين‌گونه پيام‌ها در درجه اول، بي‌اعتنا باشد و در درجه دوم، از ارسال آن به ديگران پرهيز کند. قرآن كريم مي‌فرمايد:
(و إذا مرُّوا باللّغو و مرّوا كراماً).(7) كلمه «لَغْو» به معناي هر عمل و گفتاري است كه مورد اعتنا نباشد، و هيچ فايده ي عقلاني هم نداشته باشد و گفته‌اند كه شامل همه گناهان مي‌شود. و مراد از «مرو به لغو» گذر كردن به اهل لغو است كه سرگرم لغو باشند.
پس معناي آيه اين است كه بندگان رحمان چون به اهل لغو مي‌گذرند و آنان را سرگرم لغو مي‌بينند، از ايشان روي مي‌گردانند. آنان خود را پاك‌تر و منزه‌تر از آن مي‌دانند كه در جمع ايشان در آيند و با ايشان اختلاط و هم‌نشيني كنند. آنها در زندگي هميشه هدف معقول و مفيد و سازنده اي را تعقيب مي‌كنند و از بيهوده‌گرايان و بيهوده‌كاران متنفرند و اگر اين‌گونه كارها در مسير زندگي آنان قرار گيرد، چنان از كنار آن مي‌گذرند كه بي‌اعتنايي آنها خود دليل عدم رضاي باطني‌شان به اين اعمال است و آن‌چنان بزرگوارند كه هرگز محيط‌هاي آلوده در آنان اثر نمي‌گذارد و رنگ نمي‌پذيرند.(8)
از سويي، محتواي بسياري از پيامك‌ها افشاي عيب‌ها و اسراري كه شخص دوست ندارد آنها افشا شود. در اين گونه موارد بر هر مسلماني لازم است كه با نفرستادن چنين پيامك‌هايي، آن عيوب را بپوشاند و خود را مشمول عنايات ويژه پروردگار قرار دهد. امام صادق(ع) مي‌فرمايد:
«من ستر علي مؤمن عورة يخافها ستر الله عليه سبعين عوره من عورات الدنيا و الآخره؛ (9) هر كس عيب مؤمني را كه از افشاي آن مي‌ترسد، بپوشاند، خداوند هفتاد عيب از عيب‌هاي دنيايي و آخرتي او را مي پوشاند».
مردي خدمت امام موسي بن جعفر(ع) آمد و عرض كرد: فدايت شوم! از يكي از برادران ديني كاري نقل كردند كه من آن را ناخوش داشتم. از خودش پرسيدم، انكار كرد؛ در حالي كه جمعي از افراد موثق اين مطلب را از او نقل كرده‌اند. امام فرمود:
«كذب سمعك و بصرك عن أخيك و إن شهد عندك خمسون قسامة و قال لك قول فصدقة و كذبهم، و لا تذيعن عليه شيئاً تشينه به و تهدم به مروته، فتكون من الذين قال الله عزوجل: (إِنَّ الّذين يحبّون أنْ تشيع الفاحشهُ في الّذينَ آمنوا لهم عذابٌ أليمٌ في الدنيا و الآخرة)؛ گوش و چشم خود را در مقابل برادر مسلمانت تكذيب كن، حتي اگر پنجاه نفر سوگند خورند كه او كاري كرده و او بگويد نكرده‌ام، از او بپذير و از آنها نپذير. هرگز چيزي كه مايه عيب و ننگ او است و شخصيتش را از ميان مي‌برد، در جامعه منتشر نكن كه از آنها خواهي بود؛ چرا كه خداوند درباره آنها فرموده: «كساني كه دوست مي‌دارند زشتي‌ها در ميان مؤمنان پخش شود، عذاب دردناكي در دنيا و آخرت دارند».(10)

4. اطلاع‌رساني
 

يكي از كاركردهاي بسيار مهم و اصلي رسانه، جنبه اطلاع‌رساني آن است. بنابراين هر ارتباطي كه در آن اطلاعات رد و بدل نشود، از جذابيت كافي بي بهره خواهد بود. يكي از اساسي‌ترين كاركردهاي پيامك نيز اطلاع‌رساني است و از اين راه مي‌توان مطالب مختلفي با موضوع‌هاي گوناگون در اختيار مخاطبان قرار داد.
در برخي رخدادهاي سياسي، فرهنگي و اجتماعي، پيامك مي‌تواند نقش اطلاع‌رساني خود را به بهترين شكل و با كم‌ترين هزينه و كوتاه‌ترين زمان ايفا كند؛ از جمله در موارد زير:
الف) يادآوري مناسبت‌هاي مذهبي
برخي مناسبت‌هاي مذهبي، زمان تحقق سنت‌هاي الهي است كه مصداق ايّام‌الله مي‌باشند. با توجه به جايگاه ويژه ايام‌الله در فرهنگ مسلمانان، به ويژه شيعيان، پيامك فرصتي است كه به كمك آن مي‌توان با تبريك گفتن ايام الهي همچون بعثت، غدير، قربان و فطر، اين روزها را به مخاطبان يادآور شد و آنها را از روزهاي خوب خدا باخبر ساخت؛ همان‌گونه كه در قرآن كريم آمده است:
(و ذكّرهم باَيّامِ الله)؛ (11) «و ايّام‌الله را با يادشان بياور».
ب) يادآوري مناسبت‌هاي ملي
در تاريخ سياسي انقلاب اسلامي، روزهاي سرنوشت سازي همانند 22 بهمن، با نام ايام الله رقم خورده است كه مخاطبان مي‌توانند براي پاسداشت و زنده كردن خاطره اين روزهاي مبارك و حساس، پيامك دريافت يا ارسال كنند.

5. پندهاي اخلاقي
 

يكي از كاركردهاي پيامك، پند و اندرز است. مي‌توان حتي در كوتاه‌ترين پيام، نكته‌اي اخلاقي گنجاند و از اين طريق، يكديگر را در بهسازي زندگي مادي و معنوي ياري رساند. فراموش نكنيم كه حتي يك جمله بسيار كوتاه مي‌تواند راه زندگي ديگران را تغيير دهد و بهترين سرنوشت‌ها را براي آنان رقم بزند.
پيامك‌ها مي‌توانند نمونه آشكار اين سخن مولاي متقيان علي(ع) باشد مي‌فرمايد:
«أبلغ البلاغه ما سهل في الصواب مجازه و حسن إيجازه؛ (12) رساترين سخن آن است كه گذر كردن آن در معناي درست، اسان و كوتاه درآوردن آن، نيكو باشد».
پيامك به دليل ويژگي‌ها و ساختار طبيعي‌اش، بستر مناسبي براي تمرين «كم‌گويي و گزيده‌گويي» است كه اهل بيت(ع) و همه بزرگان نيز بدان سفارش مي‌كنند.

6. آموزش علمي- كاربردي از راه دور
 

با روي كار آمدن سرويس پيامك، به همت مراكز علمي، پژوهشي حوزه و دانشگاه، امكان تبادل مطالب علمي- كاربردي و آموزشي از راه دور، براي كاربران فراهم شده است. اين روند، افزون بر جلوگيري از هزينه هاي سرسام‌آور و اتلاف وقت مخاطبان، تأثير به سزايي در افزايش توان علمي مخاطبان در موضوع‌هاي گوناگون دارد.

پي نوشت ها :
 

1. الدعوات، قطب‌الدين راوندي، ص 127؛ بحارالأنوار، ج71، ص104.
2. استفتا از مقام معظم رهبري، به نقل از سايت دفتر مقام معظم رهبري.
3. اصول كافي، ج2، ص 663، ح1.
4. وسائل الشيعه، ج12، ص 113.
5. مكارم الاخلاق، ص 21؛ مستدرك الوسائل، ج2، ص 76، ح3.
6. وسائل الشيعه، ج12، ص 113
7. فرقان/72.
8. الميزان، ترجمه موسوي همداني، ج15، ص 338؛ تفسير نمونه، ج15، ص 165.
9. مستدرك سفينه البحار، شيخ علي نمازي، ج4، ص 461.
10. نور/19؛ تفسير نورالثقلين، ج2، ص 582.
11. ابراهيم/5.
12. غررالحكم، ح3307.
 

منبع:نشريه فرهنگ کوثر شماره 80
/م